Gospodarka wewnętrzna kraju

– miernika wartości,

– środka cyrkulacji,

– środka akumulacji,

– środka płatniczego.

Natomiast w stosunkach między różnymi krajami pieniądz może występować w roli pieniądza światowego. Funkcja pieniądza jako miernika wartości oznacza, że wielkość społecznie niezbędnych nakładów pracy, wydatkowanych na produkcję towarów, wyrażona jest w formie ceny, która jest pieniężnym wyrazem wartości. Funkcję tę pełni pieniądz w sposób idealny, tzn. dla określenia wielkości wartości nie jest konieczne posiadanie realnego pieniądza.

Wyrażenie wartości towarów w pieniądzu nie oznacza bynajmniej, że w każdym przypadku cena pokrywa się z wartością towaru. Istnieć mogą i istnieją liczne przypadki, w których cena towarów odchyla się od ich wartości. W warunkach gospodarki rynkowej jest to wynikiem gry między podażą i popytem, natomiast w warunkach gospodarki sterowanej dyrektywnie odchylenia te odzwierciedlają politykę cen, realizowaną przez państwo w określonych celach społecznych i gospodarczych.

Pełniąc funkcję miernika wartości pieniądz jest równocześnie środkiem ewidencji nakładów pracy wydatkowanych w poszczególnych dziedzinach gospodarki narodowej, a także narzędziem kontroli nad rozmiarami produkcji i spożycia. Plany gospodarcze są bowiem ujmowane zarówno w wielkościach naturalnych (fizycznych), jak i w wartościach pieniężnych.

Funkcja pieniądza jako środka cyrkulacji jest związana bezpośrednio z ruchem produktów pracy, wywołanym społecznym podziałem pracy w warunkach towarowego charakteru produkcji. Przyczyną i celem procesu wymiany produktów jest dokonanie przesunięć różnych wartości użytkowych. Wkroczenie pieniądza do procesu cyrkulacji towarów w roli pośrednika w wymianie oznacza rozbicie procesu wymiany towarów na przemianę wartości z formy towarowej w formę pieniężną (T-P) i ponowną przemianę wartości z formy pieniężnej w formę towa-

rową (T-P). W roli środka cyrkulacji pieniądz musi wystąpić realnie, jako rzeczowy byt wartości wymiennej sprzedawanego towaru. Jeżeli bowiem sprzedawca określonego towaru nie uzyska ekwiwalentu swojego towaru w realnie istniejącym pieniądzu, to nie będzie miał środka nabywczego dla otrzymania innego towaru.

Z funkcji pieniądza jako środka cyrkulacji wyrasta bezpośrednio inna jego funkcja, tj. środka akumulacji, czyli gromadzenia skarbu. Dzięki swej powszechnej wymienialności na wszystkie towary, pieniądz staje się ucieleśnieniem abstrakcyjnego bogactwa. Gromadzenie bogactwa w formie wartości użytkowych ma granice wyznaczone przez zdolność magazynowania różnych towarów. Pieniądz znosi te granice. Reprezentując dużą wartość wymienną w stosunkowo niewielkiej masie, może on być gromadzony praktycznie bez ograniczeń, dając możliwość w każdej chwili wymiany na dowolny towar znajdujący się na rynku.

Gromadzenie skarbu przerywa normalny ruch pieniądza w sferze cyrkulacji. Ponadto nagromadzone poza cyrkulacją zasoby monetarne służą regulowaniu ilości pieniądza w cyrkulacji. Kiedy podaż towarów maleje, część zasobów pieniężnych obsługujących sferę cyrkulacji z konieczności zostaje unieruchomiona w postaci skarbu. Odwrotnie, gdy potrzeby wymiany towarów wymagają zwiększenia ilości cyrkulującego pieniądza, dopływa on do cyrkulacji ze skarbców. W ten sposób pieniądz pełni więc funkcję środka akumulacji i oszczędności. Jest on przechowywany w formie rezerw pieniądza bankowego, oszczędności gotówkowych gromadzonych w instytucjach oszczędnościowych lub też w postaci indywidulanych zasobów pieniądza gotówkowego.