Istota i funkcje pieniądza

Instytucja pieniądza jest kategorią historyczną. Pochodzenie pieniądza wiąże się z powstaniem tendencji do wypierania innych towarów pełniących funkcję ogólnego ekwiwalentu przez jeden ich rodzaj a mianowicie przez kruszce. O ile bowiem w roli pierwotnych, ogólnych ekwiwalentów występowały początkowo różnego rodzaju produkty (towary) miejscowego bogactwa oraz towary poszukiwane (obcego pochodzenia), o tyle z biegiem czasu towarem tym stały się kruszce (żelazo, miedź), w tym kruszce szlachetne (srebro, złoto). Te ostatnie stały się pieniądzem z chwilą, gdy przestały być zwykłym towarem, zaczęły natomiast pełnić funkcje ogólnego ekwiwalentu w sposób powszechny i trwały.

Dalszy rozwój pieniądza wiązał się więc już z pieniądzem kruszcowym. W ten sposób pojawiła się moneta, stanowiąca pierwszą swoistą formę pieniądza. Bicie monet zostało zmonopolizowane w rękach władców, wyrażając jednocześnie jedno ze znamion suwerenności państw, w których oni panowali. Władcy określali normy bicia monet oraz ich używania, wprowadzając tym samym prawzory prawnych elementów systemu pieniężnego.

W późnym rozwoju historycznym pieniądz złoty został wyparty przez pieniądz papierowy. Natomiast wraz z powstaniem kredytu bankowego pojawił się pieniądz bankowy, występujący zresztą w różnych formach (bilety bankowe, wkłady na rachunkach czekowych, pieniądz żyrowy) i zastępujący z czasem coraz bardziej pieniądz gotówkowy.

Formy, w jakich pojawił się i rozwijał pieniądz, nie zmieniają jego istoty ekonomicznej i prawnej. Z racji swego pochodzenia pieniądz jest towarem, który w trakcie rozwoju wymiany i form wartości zaczął powszechnie i trwale występować w roli ogólnego ekwiwalentu, wyrażając wartość wszystkich pozostałych towarów i bezpośrednio na nie wymienianego.

Istotę pieniądza jako kategorii ekonomicznej stanowią te same stosunki społeczne, które wypełniają istotę towaru. Obejmują one „stosunki więzi między ludźmi, wynikającej ze społecznego podziału pracy więzi nacechowanej sprzecz-nościami między pracą prywatną a społecznym jej charakterem, między jej formą konkretną a abstrakcyjną, między indywidualnym a społecznie niezbędnym nakła-dem pracy na wytworzenie jednostki produktu, między wartością użytkową a wartością towaru” (Z. Fedorowicz, Podstawy teorii pieniądza w gospodarce socja-listycznej, Warszawa 1975, s. 31-32).

Każdy towar ma wartość użytkową i wartość wymienną. Odnosi się to również do pieniądza. Jego wartość użytkowa polega na zdolności wymiany, tzn. na tym, że jest on powszechnie przyjmowany jako ekwiwalent wszystkich towarów. W przeciwieństwie do innych towarów wartość użytkowa pieniądza przejawia się nie w procesie spożycia, ale w procesie wymiany. Pieniądz jest zatem szczególnym towarem, którego wartość użytkowa pokrywa się z wartością wymienną.